῾Η νηστεία τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, μαζί μέ τή νηστεία τῆς Τετάρτης καί τῆς Παρασκευῆς, εἶναι οἱ ἀρχαιότερες καί μόνες νηστεῖες, πού ἔχουν Οἰκουμενική κάλυψη, δηλαδή ἐπικυρώθηκαν μέ Κανόνες Οἰκουμενικῆς Συνόδου (ξθ΄ ῾Αγ. ᾿Αποστ., ε΄ τῆς Α΄, β΄, κθ΄ καί πθ΄ τῆς ΣΤ΄). Οἱ λοιπές καθιερωμένες νηστεῖες τοῦ ἔτους, βασίζονται στήν ῾Ιερή Παράδοση τῆς ᾿Εκκλησίας μας, πού κι αὐτή εἶναι ἰσχυρή καί ἔγκυρη.
῾Η νηστεία τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ἀνάγεται ἤδη στούς ἀποστολικούς χρόνους καί θεσμοθετήθηκε κατά μίμηση τῆς σαραντάμερης νηστείας τοῦ Κυρίου μας (Ματθ. δ΄, 2), ὡς καί τῶν σαραντάμερων νηστειῶν τῶν Προφητῶν Μωυσέως (᾿Εξοδ. λδ΄, 28) καί ᾿Ηλιοῦ (Γ΄ Βασ. ιθ΄ 8).
῾Η ἀρχαιότητά της, ἔγκειται καί στό γεγονός, ὅτι μόνον κατ᾿ αὐτή, σέ ἀντίθεση μέ τίς ἄλλες μεταγενέστερες μακρές νηστεῖες, δέν ἐπιτρέπεται ἡ τέλεση τῆς ἀναιμάκτου θυσίας (τελείας Θείας Λειτουργίας), παρά μόνο τά Σάββατα καί τίς Κυριακές.
᾿Από νωρίς συνδέθηκε μέ τήν ἀρχαία νηστεία τοῦ Πάσχα, τῆς μιᾶς, δύο καί μετά ἕξι ἡμερῶν πρό τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα (Μεγάλη ῾Εβδομάδα). Μιά ἐκδοχή, ὅτι ἀρχικά ἡ Τεσσαρακοστή συνδέθηκε μέ τά Θεοφάνεια, κατά ἀκριβῆ μίμηση τῆς σαραντάμερης νηστείας τοῦ Κυρίου στήν ἔρημο μετά τό Βάπτισμα Του, ἀρχόμενη ἀπό τίς 7 ᾿Ιανουαρίου, δέν ἔχει ἀποκτήσει σταθερά ἐρείσματα καί θεμελιωμένες ἀποδείξεις.
᾿Αρχικό νόημα
Τό νόημα τῆς νηστείας τῶν σαράντα ἡμερῶν, ἀρχικά ἦταν ταυτισμένο μέ τήν προετοιμασία τῶν Κατηχουμένων καί “τῶν πρός τό ἅγιον φώτισμα εὐτρεπιζομένων”, γιά τό βάπτισμά τους, κατά τή νύκτα τοῦ Μ. Σαββάτου, στήν παννυχίδα – ἀγρυπνία τοῦ Πάσχα. Στή “Λειτουργία τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς”, τῶν Προηγιασμένων Δώρων ἤ Προηγιασμένη, οἱ σχετικές “δεήσεις”, πού μέχρι σήμερα ἔχουν διατηρηθεῖ ἀνέπαφες, μαρτυροῦν αὐτό τό ἀρχικό νόημα. Τό αὐτό μαρτυρεῖ καί ἡ καθημερινή ᾿Ανάγνωση, στίς ᾿Ακολουθίες αὐτῆς τῆς περιόδου, τῶν Βιβλίων, πού χρησιμοποιοῦσε ἡ ᾿Αρχαία ᾿Εκκλησία γιά Κατήχηση, ἤτοι τῆς Γενέσεως, τοῦ ᾿Ησαΐα καί τῶν Παροιμιῶν.
Τό Πάσχα παρέχει τή μεγάλη ἱερότητα πού ἔχει τό Μυστήριο τοῦ ῾Αγίου Βαπτίσματος, ὡς συμμετοχή (συνταφή καί συνανάσταση) στόν ἐκούσιο Θάνατο καί τήν ᾿Ανάσταση τοῦ Κυρίου, κατά τήν θεμελιώδη ἑρμηνεία τοῦ θείου Παύλου: “συνετάφημεν αὐτῷ διά τοῦ βαπτίσματος εἰς τόν θάνατον, ἵνα ὥσπερ ἠγέρθη Χριστός ἐκ νεκρῶν, οὕτω καί ἡμεῖς ἐν καινότητι ζωῆς περιπατήσωμεν” (Ρωμ. ς΄ 4). ῾Η Λειτουργία τῆς Παννυχίδας τοῦ Πάσχα ἦταν μιά καθαρά “βαπτισματική” Λειτουργία, στοιχεῖα τῆς ὁποίας, ἔχουν μέχρι σήμερα διατηρηθεῖ στήν ἀντίστοιχή της ἑσπερινή Λειτουργία τοῦ Μ. Σαββάτου (῾Εσπερινός ᾿Αναστάσεως μέ τή Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου). Αὐτά εἶναι:
α) τά 15 Παλαιοδιαθηκικά ᾿Αναγνώσματα τοῦ ῾Εσπερινοῦ (σήμερα ἀναγινώσκονται τρία) γιά τήν κάλυψη τοῦ χρόνου Βαπτίσεως τῶν Κατηχουμένων στό Βαπτιστήριο καί σέ ἀναμονή τῶν πιστῶν γιά τήν ὑποδοχή τους στό Ναό, πού γινόταν μέ τήν ψαλμωδία τοῦ εἰσοδικοῦ ὕμνου “῞Οσοι εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθητε…”, γιά τήν τέλεση τῆς Λειτουργίας,
β) τά Καινοδιαθηκικά ᾿Αναγνώσματα (᾿Απόστολος καί Εὐαγγέλιο), πού εἶναι τοῦ ῾Αγίου Βαπτίσματος καί
γ) ἡ ψαλμωδία τοῦ βαπτισματικοῦ ὕμνου “῞Οσοι εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθητε…”, σέ ἀντικατάσταση τοῦ Τρισαγίου ὕμνου.
Περίοδος μετανοίας
῾Η σταδιακή ἀτονία τοῦ θεσμοῦ τῶν Κατηχουμένων μέ τήν ἐπικράτηση τοῦ νηπιοβαπτισμοῦ κατά τόν 6ο αἰῶνα, εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα
α) τήν κατάργηση τῆς ὁμαδικοῦ βαπτίσματος, ὡς μεγάλου ἐκκλησιαστικοῦ γεγονότος, συνδεδεμένου μέ τή Λειτουργία τοῦ Πάσχα,
β) τήν τέλεση μεμονομένων πλέον (ἰδιωτικῶν!) βαπτίσεων, ἀποσυνδεμένων ἀπό τό Πάσχα ἤ ἀπό ἄλλες μεγάλες Δεσποτικές ἑορτές (Χριστούγεννα, Θεοφάνεια, Πεντηκοστή, πού ὅμως μέχρι σήμερα διατηροῦν τόν βαπτισματικό τους χαρακτῆρα στή Λειτουργία), ἀλλά κυρίως
γ) τήν ἀλλαγή τοῦ νοήματος καί τοῦ χαρακτῆρα τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, ἀπό “κατηχητικῆς” περιόδου προετοιμασίας τῶν Κατηχουμένων (καί ὅλης τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητος, γιά τό γεγονός τῆς εἰσόδου “διά τοῦ βαπτίσματος” νέων μελῶν σ᾿ αὐτήν), σέ περίοδο “μετανοίας”, προετοιμασίας τῶν πιστῶν γιά τόν ἑορτασμό τοῦ Πάσχα.
Τό νόημα τοῦ Χριστιανικοῦ Πάσχα, ὡς προσωπικῆς διαβάσεως τοῦ καθενός μας “διά τῆς ᾿Εκκλησίας” καί μέσα στήν ᾿Εκκλησία, ἀπό τό ζοφερό χῶρο τῆς δουλείας τῶν παθῶν καί τῆς αἰχμαλωσίας τοῦ Σατανᾶ, στό χῶρο τῆς ἐλευθερίας τῶν “υἱῶν τοῦ Θεοῦ”, τῆς Νέας ᾿Επαγγελίας, προσφέρει ἀκριβῶς τήν “ἀνάληψη” τοῦ ἀγῶνα, γι᾿ αὐτήν τήν ὑπέρβαση, στό “στάδιο τῶν ἀρετῶν”, τήν Μ. Τεσσαρακοστή.
Αὐτή ἡ ὑπέρβαση θά ἐπιτευχθεῖ μέ τή μετάνοια, ὅπως ἀκριβῶς τήν ἐξήγγειλε ἡ ἐκπλήρωση καί φανέρωση τῆς πρώτης “ἐπαγγελίας τοῦ Πατρός”, ὁ Μεσσίας, στήν πρώτη Του διδασκαλία: “Μετανοεῖτε, ἤγγικεν γάρ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν”. ῾Η μετάνοια εἶναι ἄλλωστε τό “δεύτερο βάπτισμα” καί ταυτίζεται μέ τόν “ἀγῶνα τῆς νηστείας”, πού εἶναι ἡ Μ. Τεσσαρακοστή.
῾Ο νέος αὐτός προσανατολισμός τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, συνέβαλε, ὥστε ἀπό τόν 9ο κυρίως αἰῶνα νά δημιουργηθεῖ, μέ κέντρο τή Μονή τοῦ Στουδίου στήν Κωνσταντινούπολη καί εἰδικότερα ἀπό τόν ἅγιο Θεόδωρο τό Στουδίτη ἀρχικά, τό λειτουργικό βιβλίο τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς “Τριώδιο”, στό ὁποῖο καταχωρήθηκε καί διασώθηκε ὁ τεράστιος καί ἀξεπέραστος ὑμνολογικός πλοῦτος, ἐπικεντρωμένος ἀκριβῶς στό νέο νόημα, τή μετάνοια. Τό βιβλίο αὐτό φανερώνει καί τόν τελικό σύνδεσμο τῆς Τεσσαρακοστῆς μέ τή Μεγάλη ῾Εβδομάδα, τήν προέκταση τῆς ἀρχαίας νηστείας τοῦ Πάσχα.
Διάρκεια τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς
῾Η περίοδος διάρκειας καί ὁ τρόπος μετρήσεως τῆς Τεσσαρακοστῆς, μέχρι τήν τελική διαμόρφωσή της, πού ἰσχύει γιά μᾶς σήμερα, παρουσίασε μεγάλη ποικιλία κατά τούς πρώτους χριστιανικούς αἰῶνες.
Πρόκειται περί τοῦ διαφορετικοῦ ὑπολογισμοῦ τῶν ἡμερῶν τῆς μεγάλης αὐτῆς καί μακρᾶς Νηστείας, πού τήν διαφοροποιεῖ κατά τή χρονική διάρκεια καί ἔκτασή της. Συγκεκριμένα, ὑπῆρξε ἐξ ἀρχῆς προβληματισμός στίς κατά τόπους ᾿Εκκλησίες, ὡς πρός τό:
· Ποιές θά εἶναι αὐτές οἱ σαράντα μέρες νηστείας;
· Τό Σάββατο καί ἡ Κυριακή, πού εἶναι εὐχαριστιακές καί καταλύσιμες ἡμέρες, θά συμπεριλαμβάνονται στή χρονική διάρκεια;
· ῾Η Μεγάλη ῾Εβδομάδα θά συμπεριλαμβάνεται στή μέτρηση τῶν 40 ἡμερῶν;
᾿Ανατολική ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία
Γιά μᾶς ἐπικράτησε “ἡ μορφή τῆς Κωνσταντινουπόλεως”, δηλαδή ὁ τρόπος μέτρησης πού ἐφαρμόστηκε τελικά στή Βασιλεύουσα μετά τόν 8ο αἰῶνα, ὅταν ὁριστικοποιήθηκε τό νέο νόημα τῆς Τεσσαρακοστῆς, μέ τή διαμόρφωση καί τοῦ λειτουργικοῦ της βιβλίου τοῦ “Τριωδίου”.
Κατά τήν ἰσχύσασα αὐτή “μορφή” στήν Μεγ. Τεσσαρακοστή:
· δέν συμπεριλαμβάνεται ἡ Μεγάλη ῾Εβδομάδα,
· προσμετροῦνται ὅμως τά Σάββατα καί οἱ Κυριακές, πού, ἄν καί δέν εἶναι ἡμέρες νηστείας, ἐντάσσονται στή λειτουργική περίοδο τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς καί
· χρειάζονται 6 ἑβδομάδες γιά τή συμπλήρωσή της.
῞Εξι ἑβδομάδες ἐπί ἑπτά ἡμέρες κάνουν σαράντα δύο μέρες (6x7=42). ᾿Αφαιροῦνται οἱ δύο τελευταῖες μέρες, τό Σάββατο τοῦ Λαζάρου καί ἡ Κυριακή τῶν Βαΐων καί ἔτσι ἔχουμε 40 ἡμέρες.
῾Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή, ἀρχίζει ἀπό τή Δευτέρα τῆς Α΄ ῾Εβδομάδος τῶν Νηστειῶν (Καθαρά Δευτέρα – Καθαρά ῾Εβδομάς) καί λήγει τήν Παρασκευή τῆς ΣΤ΄ ῾Εβδομάδος (πρό τῶν Βαΐων). Τά τροπάρια αὐτῆς τῆς τελευταίας μέρας στό “Τριώδιο”, φανερώνουν “τήν πλήρωσιν τῆς ψυχοφελοῦς Τεσσαρακοστῆς” καί τήν ἀναμονή τῆς “ἁγίας ἑβδομάδας τοῦ Πάθους”.
Αὐτός ὁ ὑπολογισμός ὑπονοεῖται, κατά τήν ἐρμηνεία πολλῶν, καί ἀπό τίς ᾿Αποστολικές Διαταγές (κείμενο τοῦ τέλους τοῦ δ΄ αἰῶνος), πού λέγουν: “᾿Επιτελείσθω δέ ἡ νηστεία αὕτη πρό τῆς νηστείας τοῦ Πάσχα, ἀρχομένη μέν Δευτέραν, πληρουμένη δέ εἰς Παρασκευήν. Μεθ᾿ ἅς ἀπονηστεύσαντες ἄρξασθε τῆς ἁγίας τοῦ Πάσχα ἑβδομάδος, νηστεύοντες αὐτήν πάντες μετά φόβου καί τρόμου” (Ε΄ 18,19).
Τό Σάββατο τοῦ Λαζάρου καί ἡ Κυριακή τῶν Βαΐων, εἶναι Δεσποτικές ἑορτές. ᾿Εξ αἰτίας τοῦ νέου ὑπολογισμοῦ τῆς Τεσσαρακοστῆς, πού λήγει πρίν τή Μ. ῾Εβδομάδα, ἡ Λειτουργία τοῦ Σαββάτου τοῦ Λαζάρου, διασώζει στοιχεῖα βαπτισματικῆς Λειτουργίας, γιά τήν ὁλοκλήρωση τῆς σαρανταήμερης προετοιμασίας τῶν Κατηχουμένων. Αὐτό φαίνεται ἀπό τήν ψαλμωδία τοῦ βαπτισματικοῦ ὕμνου “῞Οσοι εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθητε…”, σέ ἀντικατάσταση τοῦ Τρισαγίου ὕμνου, κατά τό Σάββατο τοῦ Λαζάρου καί ἀπό τό β΄ ἀπολυτίκιο τῆς Κυριακῆς τῶν Βαΐων “Συνταφέντες σοι διά τοῦ Βαπτίσματος, Χριστέ ὁ Θεός, τῆς ἀθανάτου ζωῆς ἠξιώθημεν τῇ ᾿Αναστάσει σου…”, πού φανερώνει τήν ἤδη τελεσθεῖσα Βάπτιση τῶν Κατηχουμένων στή λήξη τῆς Τεσσαρακοστῆς.
᾿Αρχαῖες “Προχαλκηδόνιες” ἐκκλησίες
Τράπεζα Ι.Μ. Βατοπαιδίου
Τό ὅτι ἀρχικά συμπεριλαμβανόταν ἡ Μεγάλη ῾Εβδομάδα στήν Τεσσαρακοστή, φαίνεται καθαρά στόν κθ΄ κανόνα τῆς ΣΤ΄ Οἰκ. Συνόδου (691), κατά τόν ὁποῖο ἡ Μ. Ἑβδομάδα ἀναφέρεται, ὡς “ὑστέρα (ἐσχάτη) ἑβδομάς” τῆς Τεσσαρακοστῆς, στόν ν΄ τῆς ἐν Λαοδικείᾳ (343 μέ 381, ἴσως 360), καθώς καί στό ῾Οδοιπορικό τῆς Αἰθερίας (381 μέ 384).
Τήν συμπερίληψη τῆς Μ. ῾Εβδομάδος στήν Τεσσαρακοστή, διετήρησαν οἱ ἀρχαῖες “ἐλάσσονες” ἐκκλησίες, πού ἀπεσχίσθησαν ἀπό τήν ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία μετά τήν “ἐν Χαλκηδόνι” (481), συνελθοῦσα Δ΄ Οἰκ. Σύνοδο (Προχαλκηδόνιες), ὅπως ἡ ᾿Αρμενική, Κοπτική, Αἰθιοπική κ.ἄ.
Κατά τήν παλαιά μέτρηση δέν συμπεριλαμβάνονται τά Σάββατα καί οἱ Κυριακές, ὡς καταλύσιμες μέρες. ῾Υπολογίζουν μόνο πέντε (5) μέρες νηστείας τήν ἑβδομάδα, γι᾿ αὐτό χρειάζονται ὀκτώ (8) ἑβδομάδες γιά τήν ὁλοκλήρωση τῶν 40 ἡμερῶν νηστείας (5x8=40). ᾿Αρχίζει ἡ Τεσσαρακοστή δηλαδή, μιά ἑβδομάδα πρίν ἀπό μᾶς (Δευτέρα Τυροφάγου).
Γι᾿ αὐτό καί ἡ ἑβδομάδα τῆς Τυροφάγου, πού γιά μᾶς μέχρι σήμερα ἔχει περιορισμένη νηστεία καί πολλά λειτουργικά στοιχεῖα τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, φανερώνει τήν προσπάθεια συμβιβασμοῦ τῶν 6 ἤ 8 ἑβδομάδων, ὡς πρός τή χρονική διάρκεια τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς.
᾿Επίσης, παρά τή νέα ρύθμιση, κατά τήν ὁποία ἡ Μ. ῾Εβδομάδα εἶναι ἐκτός Τεσσαρακοστῆς, στίς Προηγιασμένες Λειτουργίες τῆς Μ. ῾Εβδομάδος, παραμένει ὡς ὀπισθάμβωνος εὐχή, αὐτή πού ἀναφέρεται στή Τεσσαρακονθήμερο νηστεία. Δέν ὑπῆρξε πρόβλεψη γιά ἀλλαγή τῆς εὐχῆς κατ᾿ αὐτές τίς ἡμέρες, πού δέν συμπεριλαμβάνονται στή Μ. Τεσσαρακοστή (ὅπως προβλέπει τό Τυπικό τῆς ᾿Αναστάσεως, κῶδ. τ. Σταυροῦ 43, γιά τήν τέλεση τῆς ἀρχαίας ἱεροσολυμίτικης Προηγιασμένης τοῦ ῾Αγίου ᾿Ιακώβου τοῦ ᾿Αδελφοθέου, τίς ἡμέρες τῆς Μ. ῾Εβδομάδος). Δεῖγμα καί αὐτό τῆς παλαιᾶς συμπερίληψης τῆς Μ. ῾Εβδομάδος στή Τεσσαρακοστή. ῎Αλλωστε στή συνείδηση τοῦ κόσμου ἡ Μ. ῾Εβδομάδα δέν ξεχωρίζεται ἀπό τή Τεσσαρακοστή.
Δυτική Ρωμαιοκαθολική ᾿Εκκλησία
Καί ἡ Ρωμαιοκαθολική ἐκκλησία διετήρησε τή συμπερίληψη τῆς Μ. ῾Εβδομάδος στήν Τεσσαρακοστή. Πλήν ὅμως, ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 3ου αἰῶνα στή Ρώμη, ἀργότερα τόν 4ο αἰῶνα στήν ᾿Ισπανία (Σύνοδος ᾿Ελβίρας, καν.26) καί ὁριστικά τόν 5ο αἰῶνα (Ρώμης ᾿Ιννοκέντιος ὁ Α΄, 401-417, ἐπιστ. 25, Migne, 20,555), κατήργησε τήν κατάλυση τοῦ Σαββάτου καί αὐθαιρέτως ἐθέσπισε τό Σάββατο ὡς νηστήσιμη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος, ἐπεκτείνοντας τήν ἐνιαύσια νηστεία τοῦ Μ. Σαββάτου, σέ ἑβδομαδιαία, παρά τή ρητή ἀπαγόρευση τοῦ ξς΄ ἀποστολικοῦ κανόνος. ῾Ως ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς καινοτομίας, παραμένει ἡ αὐστηρή ἔκδοση τοῦ νε΄κανόνος τῆς ΣΤ΄ Οἰκ. Συνόδου.
῎Ετσι ἡ Δυτική ἐκκλησία ὑπολογίζει 6 μέρες νηστείας τήν ἑβδομάδα, ἀφαιρῶντας μόνο τήν Κυριακή. Γιά τήν συμπλήρωση τῶν 40 ἡμερῶν χρειάζεται 6 ἑβδομάδες (6x6 = 36) καί 4 ἡμέρες. ῎Ετσι ἡ Τεσσαρακοστή γιά τή Δυτική ἐκκλησία, ἀρχίζει ἡμέρα Τετάρτη (Καθαρά), τήν ἀντίστοιχη Τετάρτη τῆς Α΄ (Καθαρᾶς) ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν γιά μᾶς, ἄν συμπέσει τό Πάσχα κοινό. Γι᾿ αὐτό καί οἱ Δυτικοί ἑορτάζουν τίς ᾿Απόκριες καί τήν (γιά μᾶς Καθαρά) Δευτέρα καί τήν Τρίτη (ἀποκριάτικο τριήμερο). ῎Ετσι ἐξηγεῖται καί ἡ παρατηρούμενη, δυστυχῶς, ἑορταστική ἐπέκταση… τῆς περιόδου τοῦ Τριωδίου τήν Καθαρά Δευτέρα, κατά μίμηση ξενικῶν ἑορταστικῶν ἐθίμων.
῾Η ἀργία τῆς Καθαρᾶς Δευτέρας, στό ᾿Ορθόδοξο Κράτος μας, θεσπίστηκε ἆραγε γιά τήν δυνατότητα ἀπερίσπαστης περισυλλογῆς “ἐπί τῇ ἐνάρξει” τῆς Μεγ. Τεσσαρακοστῆς ἤ ἐξ ἐπιδράσεως τῆς δυτικῆς ἀποκριάτικης ἑορτῆς;
῾Ο τρόπος τῆς νηστείας
α) Περίοδος Τριωδίου.
Στήν ἑβδομάδα τῆς Τυροφάγου, κατάλοιπο τῆς Τεσσαρακοστῆς τῶν 8 ἑβδομάδων, προστέθηκαν καί ἄλλες δύο, ἡ “Προφωνήσιμος” καί ἡ “᾿Απόκρεως”, γιά νά γίνουν τρεῖς, οἱ ἑβδομάδες προετοιμασίας γιά τήν εἴσοδό μας στή Μ. Τεσσαρακοστή. ῾Η περίοδος αὐτή ὀνομάζεται “Τριώδιο”.
Στή Νηστεία τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς εἰσερχόμεθα σταδιακά, κατά τήν περίοδο τοῦ Τριωδίου, περίοδο πνευματικῆς προετοιμασίας γιά τήν εἴσοδό μας σ᾿ αὐτήν.
Κατά τήν πρώτη ἑβδομάδα (ἀπό τήν Κυριακή τοῦ Τελώνου καί Φαρισαίου μέχρι τήν Κυριακή τοῦ ᾿Ασώτου), πού καλεῖται Προφωνήσιμη, ἐπειδή ἀποτελεῖ τήν προαναγγελία τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, ἤ “ἀρτσιβούριο” (=προπομπός), ἔχουμε ὅλες τίς μέρες τῆς ἑβδομάδος “κατάλυσιν εἰς πάντα” (ἀπολυτή).
Κατά τήν δεύτερη ἑβδομάδα, τῆς ᾿Αποκριάς ἤ Κρεατινῆς (ἀπό τήν Κυριακή τοῦ ᾿Ασώτου μέχρι τήν Κυριακή τῶν ᾿Απόκρεω), καταλύουμε εἰς πάντα, ἐκτός Τετάρτης καί Παρασκευῆς, ἡμέρες αὐστηρῆς νηστείας. ῾Η Κυριακή τῶν ᾿Απόκρεω, εἶναι ἡ τελευταία ἡμέρα, πού τρῶμε κρέας.
Καί κατά τήν τρίτη ἑβδομάδα, τήν Τυροφάγο ἤ Τυρινή (ἀπό τήν Δευτέρα μετά τήν Κυριακή τῶν ᾿Απόκρεω μέχρι καί τήν Κυριακή τῆς Τυροφάγου), καταλύουμε ἀπ᾿ ὅλα, ὅλες τίς ἡμέρες, ἐκτός ἀπό κρέας (λευκή νηστεία). Τήν ἑβδομάδα αὐτή ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης τήν ὀνομάζει “προνήστιμον” καί ἡ ὑμνογραφία “προκαθάρσιον”, ἐπειδή κατ᾿ ἐξοχήν αὐτή μᾶς προετοιμάζει, γιά νά εἰσέλθουμε στήν Τεσσαρακοστή.
Μέ τήν Κυριακή τῆς Τυρινῆς, κλείνει ἡ προπαρασκευαστική περίοδος τῶν τριῶν ἑβδομάδων τοῦ Τριωδίου καί εἰσερχόμεθα στήν Μ. Τεσσαρακοστή, μέ τόν Κατανυκτικό ῾Εσπερινό τῆς “Συγγνώμης”.
β) Μ. Τεσσαρακοστή.
Κατά τήν Μ. Τεσσαρακοστή, ἡ νηστεία εἶναι αὐστηρή, ἄνευ καταλύσεως “οἴνου καί ἐλαίου”.
Λάδι καί κρασί καταλύουμε μόνο τά Σάββατα καί τίς Κυριακές (ὡς λύση τῆς νηστείας), καί κατά τήν ἑορτή τῶν ἁγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων. ῎Αν κάποιοι τρῶνε λάδι Δευτέρα, Τρίτη καί Πέμπτη, αὐτό γίνεται γιά ἰδιαίτερους λόγους ἀδυναμίας ἤ ἀσθενείας, μέ τή διάκριση καί ἔγκριση τοῦ Πνευματικοῦ.
Ψάρι καταλύουμε κατά τήν ἑορτή τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου.
῾Η πρώτη ἑβδομάδα ὀνομάζεται Καθαρά. Ξεκινάει τήν Καθαρά Δευτέρα, ἡμέρα αὐστηρῆς νηστείας, πού χαρακτηρίστηκε ἔτσι, ἀπό τό ἱστορικό πείραμα τοῦ αὐτοκράτορα ᾿Ιουλιανοῦ τοῦ Παραβάτη, ὁ ὁποῖος ἀποπειράθηκε κατά τήν ἡμέρα αὐτή νά μολύνει τίς τροφές τῶν χριστιανῶν στή Κωνσταντινούπολη. ῾Η πανουργία αὐτή ἀποκαλύφθηκε μέ τήν, ἀπό τόν Θεό, ἐπέμβαση τοῦ ἀθλοφόρου ἁγίου μάρτυρος Θεοδώρου, τοῦ προερχόμενου ἀπό τό Τηρωνικό τάγμα (Τήρων = νεοσύλλεκτος). ῾Ο ἅγιος Θεόδωρος ὁ Τήρων, διά τοῦ Πατριάρχου Κ/Πόλεως Εὐδοξίου, παρώτρυνε τό λαό νά τραφεῖ μέ κόλλυβα. Τό παράδοξο αὐτό θαῦμα γιορτάζεται τό Σάββατο τῆς Α΄ αὐτῆς ἑβδομάδας τῆς Τεσσαρακοστῆς, ἐπειδή “ἐν τῇ Τεσσαρακοστῇ οὐ τελοῦνται μνῆμαι μαρτύρων, εἰ μή ἐν Σαββάτῳ καί Κυριακῇ” (να΄Λαοδικ.).
῾Η ἑβδομάδα αὐτή τηρεῖται μέ ξηροφαγία ἤ μέ τριήμερο ἀποχή (ὑπέρθεση) ἀπό παντός τροφίμου κατά τίς τρεῖς πρῶτες μέρες, ἤ ἀκόμη μέ ἀσιτία μέχρι τό Μ. ᾿Απόδειπνο τῆς Πέμπτης καί τούς Χαιρετισμούς τῆς Παρασκευῆς.
γ) Σάββατο Λαζάρου – Κυριακή Βαΐων.
῾Η Μ. Τεσσαρακοστή πληροῦται τήν Παρασκευή τῆς ἕκτης ἑβδομάδας. ᾿Ακολουθοῦν δύο πανηγυρικές ἡμέρες, δύο Δεσποτικές ἑορτές (κατά τίς ὁποῖες δέν τελοῦνται μνημόσυνα, ὅπως ὅλες τίς Δεσποτικές ἑορτές),
· “τῆς ᾿Εγέρσεως τοῦ ἁγίου καί δικαίου, φίλου τοῦ Χριστοῦ, Λαζάρου τοῦ τετραημέρου” τό Σάββατο καί
· “τῆς λαμπρᾶς καί ἐνδόξου πανηγύρεως τῆς εἰς ῾Ιερουσαλήμ εἰσόδου τοῦ Κυρίου ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ” τήν Κυριακή.
Κατ᾿ αὐτές, γιά τή λήξη τῆς Νηστείας καί τό θρίαμβο τοῦ Χριστοῦ κατά τοῦ θανάτου “πιστουμένου τήν κοινήν ἀνάστασιν, πρό τοῦ Πάθους Του”, τό μέν Σάββατο καταλύουμε “ἔλαιον καί οἶνον”, τήν δέ Κυριακή τῶν Βαΐων “ἰχθύας”. ῾Ο Θεόδωρος Στουδίτης ὥριζε γιά τούς μοναχούς τῆς Μονῆς Στουδίου κατάλυση ἰχθύων καί τό Σάββατο τοῦ Λαζάρου (Migne, 99, 1791).
δ) Μεγάλη ῾Εβδομάδα.
Κατά τή Μεγάλη ῾Εβδομάδα, ἀπό τή Μ. Δευτέρα μέχρι καί τό Μ. Σάββατο, ὁρίζεται αὐστηρή νηστεία μέ ἀποχή ἀπό λάδι.
Γιά τή Μ. Πέμπτη εἰδικότερα, σύμφωνα μέ τό τυπικό τῆς Μονῆς τοῦ ῾Αγίου Σάββα, πού ἔχει καταγραφεῖ καί στό “Τριώδιο”, ἄλλα Τυπικά ᾿Εκκλησιῶν καί Μονῶν, τή γνώμη τοῦ ὁσιωτάτου Πατριάρχου Κ/Πόλεως Νικολάου, καθώς καί τήν εὑρύτατα διαδεδομένη παράδοση τοῦ λαοῦ μας καί τή συνήθεια τῶν χριστιανῶν, μποροῦμε νά καταλύουμε λάδι, μετά τή Θεία Μετάληψη, πρός τιμήν τῆς ἡμέρας τοῦ Μυστικοῦ Δείπνου, κατά τό ὁποῖο μᾶς παρέδωσε ὁ Κύριος τό Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας.
Γιά τό Μ. Σάββατο χρειάζεται προσοχή, γιατί εἶναι ἡμέρα αὐστηρῆς νηστείας, τό μόνο Σάββατο πού νηστεύεται καί ἡ νηστεία παρατείνεται μέχρι τοῦ μεσονυκτίου, “ὅτε, ἐπιφωσκούσης τῆς Κυριακῆς“, ἐξαγγέλλεται ἡ ᾿Ανάστασις τοῦ Κυρίου, ὅπως ἀκριβῶς ὁρίζουν οἱ ᾿Αποστολικές Διαταγές:
“Τῷ δέ Σαββάτῳ μέχρις ἀλεκτροφωνίας παρατείνοντες ἀπονηστίζεσθε ἐπιφωσκούσης τῆς μιᾶς Σαββάτων, ἥτις ἐστίν ἡ Κυριακή” (Ε΄ 19).
τοῦ ᾿Αρχιμ. Μαξίμου Ματθαίου
http://inpantanassis.blogspot.
